گردشگری

پیشینه پژوهش های باستان شناسی پاسارگاد

پیشینه پژوهشهای باستان­شناختی دشت پاسارگاد به زمانی برمی­گردد که برای نخستین بار محوطه باستانی پاسارگاد توسط ارنست هرتسفلد مورد بازدید قرار گرفت. در سال 1905 میلادی وی جهت انجام رساله دکترا خود اقدام به مطالعه و بررسی بناهای پاسارگاد می­کند که تا آن زمان بیشتر آنها زیر خاک پنهان بودند. او به مدت شش ماه از آوريل تا سپتامبر 1928م برای نخستين بار کاوش­ هایی دقیق در قسمت های مختلف محوطه از جمله: تل تخت، محوطه مقدس، کاخ دروازه و کاخ اختصاصی انجام می دهد و آرامگاه کورش و مجموعه کاخ­ها را معرفی می کند. نتايج کاوش ها و مطالعات وی به جز چند گزارش کوتاه هرگز به صورت کامل منتشر نشد. تنها دو يا سه مقاله به قلم خودش و مقداری ياداشت و تصوير و طرح که بخش مهمی از آنها را استروناخ و پيتر کالمیر منتشر کرده اند، باقی مانده است.

ارتباط هرتسفلد با پاسارگاد بخش اعظم زندگي وي را در ميانسالي، به خود اختصاص داد. در سال 1941 با انتشار كتاب " ايران در شرق باستان" هنوز در حال بررسي يافته­ هاي خود بود. قديمي­ترين كارهاي وي شامل مقاله­ هاي منتشر شده­اش در مورد پاسارگاد است، كه بلافاصله با مطالعات مشترك با فريدريش سار درباره بناهاي منفردي چون زندان، نقش انسان بالدار و آرامگاه كوروش دنبال شده است. در بيشتر موارد سبك كار هرتسفلد، اولين نمونه در نوع خود در فلات ايران و نشان دهنده شخصيت قاطع و خستگي ناپذير اوست. اغلب تنها و بدون كارگران كارآزموده، با كمك مهندس معمارش فردريش كرفتر به حفر گمانه­ هاي آزمايشي در بيش از پنج بناي اصلي اقدام كرد.

پس از هرتسفلد دومين شخصی كه در جلگه پاسارگاد اقدام به پژوهش­های باستان­شناسی نمود  سراورل استين جهانگرد كاردان و كاشف دانشمند بود. در ژوئن 1934 در هنگامه سفري طولاني و دشوار در فارس، به همراه نقشه بردارش محمد ايوب خان نقشه­اي را ترسيم كردند كه براي مدتي طولاني دقيق­ترين نقشه دشت پاسارگاد به حساب مي­ آمد. جدای از تهیه نقشه دشت پاسارگاد و شناسایی چندین محوطه باستانی، وی همچنين در تپه های پيش از تاريخ" دو تلون" و"تُل سه آسياب" گمانه زنی می کند.

پژوهش­های باستان شناسی پس از وی مربوط به بررسی­های هوایی است که توسط اشمیت انجام شده است. اشمیت در سال 1935 در جریان کاوش­های تخت جمشید اقدام به عکس­برداری هوایی از دشت پاسارگاد و به ویژه از بناهای هخامنشی می­کند.

در سال 1949ميلادی، اداره کل باستان شناسی تصميم می گيرد برای ادامه و تکميل پژوهش­های باستان شناختی هرتسفلد و شناسایی کامل و دقیق ابنیه و آثار پاسارگاد و تهيه طرح کلی محوطه هياتی به سرپرستی علی سامی، رئیس وقت بنگاه علمی تخت جمشید به پاسارگاد اعزام ­کند. در سال1328 وزارت فرهنگ اعتبار مختصری جهت آغاز حفاری پاسارگاد به همراه نامه دستور شروع کاوش به وی اعطا می کند.

او طی پنج سال فعاليت­هایي شامل: پاکسازی محوطۀ اطراف آرامگاه کورش، مشخص کردن و نقشه برداری از تعدادی ساختارهای دورۀ اسلامی در اطراف آن (مسجد اتابکی و کاروانسرای مظفری) و افزودن جزئيات بسيار مهم به نقشه کاخ­های اختصاصی و بارعام را انجام داد. کاوش­های او در تُل تخت يکی از دو راه پله زيبای سکو را آشکار کرد و در منطقه نيز اقدام به گمانه زنی در دو محوطه پيش از تاريخ (مس و سنگ يا کالکوتيک)، تُل خاری و تُل نخودی نمود.

سامی بر خلاف بيشتر محققين قبل از خود، نه تنها تحولات دوره هخامنشي و آثار مربوط به این دوره را مورد توجه قرار داد بلکه به پژوهش در محوطه­های دوران پيش از تاريخ و دوره اسلامی نیز پرداخت.

پس از مرحوم سامی، خانم کلرگاف مید اقدام به پژوهش­های باستان­شناسی در دشت پاسارگاد می­کند و در این راستا از 10 نوامبر تا 16 دسامبر 1961 میلادی کاوش­های تل نخودی را دنبال می­کند و در سال بعد نیز از 10 نوامبر به مدت یک ماه کاوش در این محوطه را ادامه می­دهد.

جامع­ترین فعالیت­های باستان­شناسی که در محوطه تاریخی پاسارگاد انجام شده، بین سال­های 1961تا 1963 توسط دیوید استروناخ است. استروناخ جهت تکميل مطالعات پيشين به انجام بررسی و کاوش در پاسارگاد پرداخت. وی با مطالعه دقیق نتايج حاصل از مطالعات قبلی به ويژه کاوش­های هرتسفلد و سامی به وجود کاستی ها و نواقصی در شیوه های مطالعاتی یا نتایج حاصل از مطالعات آنها پی برد و به همين دلیل اقدام به کاوش در این محوطه نمود که در اين کاوش تعداد زيادی از متخصصين مختلف استروناخ را همراهی می­کردند.

رمی بوشارلا باستان شناس فرانسوی در سال 1999م.(1378خ) در طرحی مشترک با سازمان ميراث فرهنگی وقت تحت عنوان «فارس مرکزی در دوران هخامنشي» به بررسي­های آرکئوژئوفيزيک در پاسارگاد پرداخت. اين بررسي­ها طی چهار فصل گذشته از سال 1378 تا1382 توسط هيات مشترک ايرانی ـ فرانسوی به روش مغناطيس سنجی انجام شد و به آشکارسازی سازه ها و ساختار مدفون جديدی در محوطه تاريخی پاسارگاد انجامید.

عليرضا شاهپور شهبازی: به سال 1974م (1353خورشيدي) "بنداد تحقيقات هخامنشي" وابسته به وزارت فرهنگ و هنر سابق را در تخت جمشيد تاسيس و به پژوهش در مورد هخامنشيان پرداختند وی به عنوان سرپرست آثار تخت جمشيد و پاسارگاد به مطالعات و بررسي­های پيرامون اين دو حوزه پرداخت، از جمله کارهای وی در پاسارگاد در کتابی تحت عنوان "راهنمای جامع پاسارگاد" به چاپ رسيد.

کاوش­های نجات بخشی تنگ بلاغی

• هيات مشترک ايران و ايتاليا: اين هيات به سرپرستی دکتر عليرضا عسکری چاوردی و دکتر پي ير فرانچسکو کليری در محوطه های 76و77 و تل تخت پاسارگاد از سال 1382تا 1387 طی چند فصل اقدام به کاوش نمودند و طی اين کار موفق به کشف و شناسايي يک روستای فراهخامنشي در تنگ بلاغی شدند. این هيات علاوه بر اين در تل تخت اقدام به حفاری و لایه نگاری نمود.
• هيات مشترک ايران و آلمان: به سرپرستی مشترک خانم مژگان سیدین از پژوهشکده باستان شناسی کشور و خانم دکتر باربارا هلوینگ پژوهشگر موسسه­ ی باستان شناسی آلمان (باستان شناس و متخصص عصر سنگی/مفرغ)، این هیئت اقدام به کاوش­های باستان شناختی در محوطه­ های 73،91،119و131 نمود. از محوطه های نام برده شده که دارای استقرارهای پيش از تاريخی تا دوره تاريخی بود، تعدادی کوره پخت سفال، پيکرک، انواع مختلف تدفين و دست افزارهای پيش از تاريخی مربوط به فرهنگ های مشکی و جری، باکون a,b، لپویی و.... بدست آمد.
• هيات مشترک ايران و لهستان: به سرپرستی مشترک احمدعلی اسدی از پایگاه پژوهشی پارسه ـ پاسارگاد و رضا حیدری (اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان آذربایجان غربی) و خانم باربارا کایم، از دانشگاه ورشو لهستان، این هیئت اقدام به حفاری در محوطه 64 تنگ بلاغی با آثار دوره ساسانی و هخامنشي نمود. از جمله آثار کشف شده از دوره ساسانی می توان از چند حوضچه ساروجی نام برد که از آن جهت استحصال مواد غذايي(شيره انگور يا شراب) استفاده می شده است. علاوه بر اين يک بنای قلعه مانند از دوره هخامنشي نيز کشف شد که دارای پلان هندسي با پی­های سنگی به عرض يک و نيم تا دو متر است.
• هیئت مشترک ایران­ـ فرانسه: به سرپرستی مشترک محمدتقی عطایی از پژوهشکده­ی باستان شناسی و دکتر رمی بوشارلا، از مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه: در اين راستا در محوطه های57،85،88 و34 اقدام به حفاری در آثار دوره هخامنشي و فرا هخامنشي نمودند و آثاری نظير کوشک داريوش (محوطه34) و گورستان­های خرسنگی تنگ بلاغی که مربوط به دوره فراهخامنشي است را مورد کاوش قرار دادند.
• هیئت مشترک ایران و آمریکا: به سرپرستی حسن فاضلی نشلی از دانشگاه تهران، و خانم سوزان پولاک و راینهارد برنبک، این هیئت در محوطه باستانی رحمت آباد از تاریخ 1/3/84 تا 30/4/84 به کاوش پرداخت. تپه رحمت آباد در دهانه­ی تنگه­ی بلاغی و پشت سد سیوند قرار گرفته است. کاوش ها در این محوطه حاکی از وجود دو مرحله ی استقراری متعلق به دوره­ی پیش از تاریخی و تاریخی است. در استقرار دوره تاریخی تپه آثار یک سازه­ی خشتی سکو مانند شناسایی شد. نخستین فصل کاوش در رحمت آباد از نظر داده های معماری و ابزارهای مختلف بسیار غنی بوده و نیازمند کاوش­های بیشتری است. هرچند که این کاوش­ها در چارچوب برنامه های نجات بخشی آثار دره ی بلاغی به اجرا درآمد، اما هدف آن بیشتر، آزاد سازی مسیر بخشی از راه شیرازـ­ اصفهان به منظور فراهم ساختن امکان تعریض آن بود. فصل دوم و سوم نیز به سرپرستی حسين عزيزي خرانقی کاوش شد.
• هیئت مشترک ایران ـ ژاپن: به سرپرستی مشترک محسن زیدی از پژوهشکده باستان شناسی و آکیرا سونکی از دانشگاه سوکوبا ژاپن، این هیئت بطور همزمان کاوش­های باستان شناختی در دو غار باستانی 130 و BV.75 را آغاز کرد. فصل نخست فعالیت های میدانی هیئت از تاریخ 22/5/84 تا 21/6/84 انجام شد. هیئت مشترک در دو برنامه، کاوش در این محوطه ها و نیز بررسی در دره بلاغی به فعالیت پرداخت. از نتایج گمانه زنی ها به کشف آثار دوره ی انتقالی از فراپارینه سنگی به نوسنگی می توان اشاره کرد.
• هیئت مشترک ایران ـ آلمان: به سرپرستی مشترک محمدتقی عطایی از پژوهشکده باستان شناسی و ارنست پرنیتسکا از دانشگاه توبینگن در آلمان، این هیئت بطور همزمان کاوشهای باستان شناختی سه محوطه ی 82, BV.84 و BV.122 را آغاز کرد. در نتیجه­ی این کاوش­ها معلوم شد که بجز محوطه­ی BV.122، در دو محوطه­ ی دیگر فعالیت­های صنعتی صورت می­گرفته؛ بدین صورت که در این محوطه ها فلز آهن استحصال می شده است. دو محوطه، از این میان به دوره­ ی اسلامی تعلق دارد. محوطه­ ی BV.84 متعلق به اوایل دوره ی اسلامی، محوطه­یBV.82  متعلق به عصر صفوی است. محوطه­ ی BV.122 گورستانی متعلق به عصر ساسانی است. محوطه های BV.46 و BV.50 نیز مورد بررسی قرار گرفت. نتایج مطالعات نشان می دهد که این محوطه ها نیز محل هایی برای استحصال فلز آهن در دوره­ی اسلامی بوده است.

  ژئوفیزیک

• فصل دوم فعالیت هیئت باستان شناسی مشترک ایران فرانسه در پاسارگاد

این فصل از فعالیت های هیئت مشترک به بررسی های پالئوکلیماتولوژی(دیرین اقلیم شناسی)، گرده شناسی، زمین باستان شناسی و مطالعه سیستم آبرسانی و هیدرولوژی در محوطه میراث جهانی پاسارگاد و دشت مرغاب اختصاص داشت. برای شناسایی پوشش گیاهی محوطه باستانی پاسارگاد در دوره هخامنشی، متخصصین اقدام به نمونه برداری از چند نقطه از باغ سلطنتی و استخر مکشوفه در شرق باغ شاهی که در بررسی های مغناطیس سنجی آشکار شده، نمود. همچنین مطالعات زمین باستان شناسی در محوطه و دشت نیز در حال انجام است. مطالعه کانال ها، سدها، بندها، سرچشمه ها و قناتهای دشت، از دیگر فعالیت های این فصل هیئت مشترک است. هیئت مشترک ایران- فرانسه به سرپرستی دکتر کورش محمدخانی و دکتر سباستین گندت فعالیت های خود را در قالب تفاهم نامه مشترک همکاری بین پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و دانشگاه لیون 2 فرانسه، به مدت پنج سال، از سال گذشته آغاز نموده است.

بررسی­ های باستان شناسی

•  گزارش مقدماتی بررسی باستان شناسی دهستان سرپنیران
• کاوش باستان­شناسی تل تخت در سال 1385 و 86
• کاوش باستان­شناسی پیرامون کاخ اختصاصی
• گمانه زنی و تعیین حریم محوطه میان جاده ای
• بررسی ژئومغناتیس محوطه پاسارگاد
• کاوش لایه نگاری تپه رحمت آباد
• کاوش سد هخامنشی شهید آباد
• کاوش لایه نگاری تپه قصردشت