بخش تخصصی صنایع دستی پایگاه میراث جهانی پاسارگاد با تمرکز بر روی صنایع دستی اصیل گذشته و جدید شهرستان پاسارگاد و همچنین تاریخچه هخامنشی ، و با همکاری با اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس تلاش در مستند سازی و معرفی هرچه بهتر این هنر دیرینه به ایرانیان و جهانیان است

صنایع دستی بومی پاسارگاد

هنر و صنعت بافندگی پاسارگاد  در وهله نخست, هنری عشایری و در وهله دوم هنری روستایی است که وابستگی به عشایر دارد

این «هنر- صنعت» به طور عمده به دست زنان انجام می شود. به طور کلی تولید دستبافته ها از مرحله ابتدایی تا آخرین مرحله به دست زنان صورت می گیرد. دار قالی عشایر این منطقه مانند سایر عشایر افقی است و بافنده برای بافتن بر روی زمین می نشیند. بیشتر دارهای روستایی نیز افقی و گاه عمودی است. علت استفاده عشایر از دار افقی به این دلیل است که با زندگی کوچ نشینی آنها هماهنگی داشته و حمل آن بر پشت چارپایان به سهولت انجام می گیرد.

فرش ها معمولاً به طریق «ذهنی بافی» بافته می شود. این نقشه های ذهنی نوعی بازآفرینی سنتی است که از نسل های پیشین به امروزیان رسیده است. بافندگان ایلی همان نقوش را تکرار می کنند بدون آنکه از نقشه استفاده کنند. از این رو معمولاً هیچ دو فرشی کاملاً و عیناً شبیه یکدیگر نیست. بافندگان تازه کار از سرمشق هایی کمک می گیرند که «حور» نامیده می شود. بافندگان این سرمشق ها را که یک یک نقش مایه ها و نگاره های اصلی بر آن بافته شده است. «دستور» می گویند. رنگ قالی ها کاملاً به سلیقه و خواست بافنده ارتباط دارد.

قالی های پاسارگاد اکثراً نرم و تا اندازه ای ظریف و نازک هستند و وجه تمایز آنها با سایر فرش ها نیز همین صفات است. گره در قالی های فارس  و پاسارگاد هم به صورت متقارن (ترکی) و هم به صورت نامتقارن (فارسی) استفاده می شود..

گلیم

در شهرستان پاسارگاد  تولید گلیم توسط زنان و دختران عشایر ساکن و کوچ رو انجام می شود. برای بافت گلیم معمولاً از نقشه استفاده نمی کنند. نقشه ها ذهنی هستند و معمولاً از طرح هایی استفاده می شود که از نسل های گذشته به حال انتقال یافته و تغییرات جزیی در همان چهارچوب آداب و رسوم موجود در منطقه است. البته در سالهای اخیر با راه یافتن گلیم بافی به مناطق شهری و روستایی استفاده از نقشه تا حدودی درگلیم بافی رایج شده است.

برای رنگرزی نخ های پشمی مورد مصرف در پود گلیم از رنگهای گیاهی یا رنگهای شیمیایی استفاده می شود.

گبه

گبه نوعی قالی گره بافته است با پرزهایی بلند که حداقل یک سانتی متر و پودهای متعدد (بین 3 تا 8 پود در هر ردیف) و معمولاً درشت بافت است. این بافته معمولاً در ایلات و عشایر جنبه خودمصرفی دارد. نقش های لچک ترنج, ستاره, نقش خشتی, نقش حیوانات مختلف و ... نیز در گبه بافی کاربرد دارد. گبه های عشایر تمام پشم هستند و تار آنها نیز پشمی است. اندازه گبه متفاوت است. معمولاً اندازه 100×200 یا 200×115 سانتی متر متداول تر است.

جاجیم

از بافته های عشایر  جاجیم است که برای پوشاندن رختخواب و اثاثیه درون چادر استفاده می شود از این رو به آن «پوشن» نیز می گویند. جاجیم های کوچک به عنوان روانداز نیز کاربرد دارد. جاجیم به رنگهای مختلف بافته می شود و رنگ های روشن در بافت آن بیشتر به کارمی رود. معمولاً تار و پود آن هم رنگ است. نقوش جاجیم که برای تزیین آن به کار می رود عبارتند از:

نقش شطرنجی، نقش آینه کگل، نقش کنگره، نقش موازی، نقش حوض، نقش مدخل، نقش لوزی و... .

جاجیم گل برجسته(گلیم گل برجسته)

گلیم گل برجسته یا گلیم سوزنی از بافته های خاص منطقه فارس و نیز عشایر پاسارگاداست. این بافته شباهت به گلیم دارد با این تفاوت که قسمت هایی از آن به صورت پود پیچی بافته می شود و به شکل برجسته در روی کار نمایان است.

جاجیم های گل برجسته معمولاً زمینه ای روشن دارند و نقوش آنها دارای رنگهای متنوع و ترکیبی از نقوش گلیم و قالی است. بافت آن از تار و پود پشمی یکرنگ است. ابعادش معمولاً همان ابعاد گلیم و ابزار کار و حتی نحوه چله کشی این بافته دقیقاً همانند گلیم است

رنگرزی سنتی.

رنگهای طبیعی به واسطه دوام زیاد، متناسب بودن با مواد اولیه مورد استفاده در بافت زیراندازها و حالت زیبا، مخملی و دل نوازی که به بافته ها می بخشد درمقایسه با رنگهای شیمیایی (حتی رنگهای کاملاً ثابت شیمیایی) از رجحان و برتری برخوردار است.

رند

رند, نوعی گلیم بسیار ریزبافت و ظریف منطقه فارس است که به آن سوزنی هم می گویند. این بافته فرش مانند از کارهای زیبای عشایر  است. شیوه بافت آن مانند ورنی و شیرکی پیچ به طریق پودپیچی است.

این بافته که مانند سایر بافته های ایلی بر روی دار افقی بافته می شود جنبه خودمصرفی دارد و به علت وقت گیر بودن در مناطق  ایل بافته می شود. در این نوع بافته به علت پودپیچی به دور تارها و استفاده از پود نازک و قطع نکردن پودهای اضافی, بافته ای که به دست می آید یک رو بوده و درشت کارکه می توان پودهای اضافی را دید. رنگ این نوع بافته معمولاً تیره و روشن و نقوش آن همان نقوشی است که در قالی و گلیم به کار می رود.

سیاه‌چادر

سیاه چادر نوعی چادر است که از موی بز سیاه و توسط زنان عشایر بافته می‌شود. عشایر در ییلاق و قشلاق مکانهای معینی برای اقامت دارند که معمولاً در زیر این سیاه چادرها زندگی و استراحت می‌کنند. سیاه چادرها همواره از موی بز بافته می‌شوند و این به چند دلیل مهم است. اول آنکه موی بز خاصیت بسیار مطلوبی برای حفظ آب در مواقع بارندگی دارد و معمولاً آب باران از جداره آن عبور نمی‌کند. دوم آنکه موی بز در دسترس و ارزان تهیه می‌شود. هر خانواده معمولاً ۲۰ الی ۵۰ رأس بز دارد که از موی بزها برای تهیه سیاه چادر استفاده می‌کنند. سومین خاصیت موی بز سبک بودن آن است و نسبت به چادره‌های برزنتی جمع آوری و حمل آن راحت تر است. در تابستان در روزهای آفتابی، استراحت کردن در زیر این سیاه چادرها لذت بخش است.

نام مسکن عشایر آلاچیق است که از دو بخش تشکیل می‌شود. بخش بالایی چادر (سقف آن) سیاه‌چادر نام دارد و از موی بز بافته می‌شود. بخش دیگر دیواره جانبی است که چیق (یا چیت) نام دارد و از ترکیب نی و موی بز ساخته می‌شود

محتویات

 سیاه چادر

هر سیاه چادر از چند «لت» تشکیل می‌شود. و هر «لت» نواری بافته شده از موی بز سیاه است. در حقیقت «لت» تکه‌ای از سیاه چادر است. زنان «لت»ها را که به شکل یک نوار بافته شده‌اند را به وسیله دستگاهی سنتی در محل زندگی خود می‌بافند. عرض بین ۴۰ تا ۶۰ سانتی متر است و طول آن گاه ۶، ۱۰ و یا ۱۵ متر است. زنان پس از بافتن «لت»ها آنها را از دو طرف به هم می‌دوزند تا کم کم به شکل سیاه چادر در آید.

اندازه و شکل سیاه چادر در بین ایلات مختلف

در بین ایلات و عشایر ایران سیاه چادرها با اندازه‌ها و شکل‌های متفاوت بافته می‌شوند. سیاه چادرها در کشورهای مختلف بافته می‌شده‌است. فیلبرگ تمامی سیاه چادرها در خاورمیانه و آفریقا را در تحقیقی جامع و کامل بررسی نموده‌است.

سنگ تراشی (حجاری)

حجاری از جمله هنرهای بسیار قدیمی كشورمان میباشد كه در اكثر مناطق ایران رواج داشته ولی در سالیان اخیر بواسطه حضور دستگاه های صنعتی، شیوه سنتی آن كم رونق شده است.

سابقه این هنر نیز در فارس و شهرستان پاسارگاد  قدمتی دیرینه دارد. کنده کاری بر روی سنگ و حجاریها و مجسمه های عظیم بسیار زیبا و قدرتمند در تخت جمشید و پاسارگاد و نقش رستم باقیمانده از دو هزار و پانصد سال پیش و همچنین آثار دوره اشکانیان و ساسانیان بیانگر عظمت و اهمیت این حرفه در  فارس  و پاسارگاداست که با ورود اسلام به ایران و منع مجسمه سازی و پیکرتراشی به گونهای دیگر یعنی در قالب کنده کاری نقوش اسلامی منجمله نقوش اسلیمی، گل، پرنده و حیوان د رنما، بدنه و سرستون مساجد و بقاع متبرّکه و همچنین کاخها و عمارتهای مجلّل خودنمائی میکند و در این میان حجّاری خطوط، بخصوص خطوط اسلامی مانند کوفی و نسخ و ثلث شامل آیات قرآنی و ادعیه و همچنین جملات عبرت آموز و اشعار بزرگان علم و ادب با خطوط ایرانی بخصوص نستعلیق همراه با نقوشی از پرنده و انسان و گل و درخت و حیوان اهمیت بسیار زیادی پیدا میکند.

شیوه 
سنگ مناسب پس از انتخاب در اندازه مورد نیاز برش داده شده و پس از آن طرح اولیه بر روی آن پیاده می شود و سپس با قلم تخت فضای مثبت (طرح) دورگیری و فضای منفی تراش داده شده و خالی می گردد. سپس خود كار (طرح) شكل دهی و پرداخت می شود.

خورجین سنتی ایرانی از بافته‌های عشایر

خورجین به زبان پارسی میانه بارجامک نوعی کیسه‌است که بر پشت حیوانات باری به منظور قرار دادن بار در آن گذاشته می‌شود. خورجین‌ها معمولاً از دو جوال تشکیل شده‌اند که که نیمی از دهانه هر دو را به هم می‌دوزند. خورجین در حمل و نگهداری اشیاء نفیس و قیمتی به ویژه در مواقع کوچ مورد استفاده عشایر قرار می‌گیرد و تقریباً حکم صندوقچه را دارد. خورجین‌ها جزو جهیزیه دختر عشایری هم به‌شمار می‌آیند

گونه‌ای از خورجین نیز در دوچرخه‌سواری کاربرد دارد که به نام خورجین دوچرخه شناخته می‌شود.

خورجین از دست‌بافت‌های بی‌گرهٔ عشایر است که توسط زنان بر روی دارهای افقی و معمولاً از نقوش سنتی انتخاب و بافته می‌شود.

جل اسب

یكی از دست بافته های زیبا و عشایری “جــُل اسب” نام دارد. جــُل، دستبافته ای است كه به منظور تزیینات اسب و شتر تهیه می شود. جُـــل اسب هم نقشِ گرم نگاهداشتن و عرق گیر اسب را دارد و هم جنبه تزیینی و تشریفاتی كه در مورد شتر، مورد تزیینی دارد. بدنه اصلی جُـــل،‌ یك مستطیل است كه دو دستك به آن وصل شده كه این دستك ها، پشت اسب را می پوشاند. تفاوت جُــــل اسب با جُـــل شتر درآن است كه جُل شتر بزرگتر از جُــل اسب می باشد و توسط دو قطعه پارچه به یكدیگر دوخته شده تا كوهان شتر از آن بیرون بماند. به طور كلی در بیشتر مناطق ایران جُل اسب و شتر با اشكال و تزیینـات گوناگون تولید می شود و به صورت گلیم، قالی، جاجیم، و سوزنی تهیه می گردد.